W wielowiekowej historii Kraków był i nadal jest istotnym centrum akademickim i intelektualnym Europy, kolebką języka polskiego i polskiej literatury, miastem pierwszych skryptoriów, bibliotek i drukarni, arcydzieł literatury, wreszcie miejscem oddziaływania najważniejszych prądów modernizmu. W krakowskich archiwach spoczywają skarby europejskiego piśmiennictwa, w tym bogactwo rękopisów, manuskryptów, inkunabułów. W Krakowie, przy Rynku Głównym mieści się też księgarnia słynąca w Europie z tego, że od swego powstania, tj. od 1610 roku, działa nieprzerwanie pod tym samym adresem, pisze ikrakow.net.
Gdzie i jak założył drukarnię Florian Ungler
Na początku XVI wieku Florian Ungler, drukarz książek z Bawarii, założył pierwszą w Polsce drukarnię, która drukowała książki w całości w języku polskim. Ungler pochodził z Bawarii, która była wówczas wiodącym ośrodkiem druku. Za przykładem wielu rodaków opuścił ojczyznę i udał się w poszukiwaniu szczęścia i dobrobytu do bogatej wówczas Rzeczypospolitej Polskiej, która dynamicznie się rozwijała. Osiadł w Krakowie, co dało największe szanse na pomyślne rozpoczęcie działalności drukarskiej. W końcu to tutaj mieszkali król i magnaci, była tu rezydencja biskupa krakowskiego i kapituły, tu wreszcie działała Akademia Krakowska, skupiająca intelektualistów zainteresowanych książką.
25 lipca 1510 roku Ungler założył w Krakowie nową drukarnię. Oprócz znanej i utytułowanej drukarni Jana Hallera była to druga stała drukarnia w mieście. Swoją działalnością Ungler wniósł znaczący wkład w historię polskiego druku. Z jego drukarni powstały pierwsze książki w języku polskim.
Początkowo fabryka Unglera znajdowała się w domu biskupa płockiego Erazma Ciołka. Początkowo Ungler prowadził własną działalność, wydając egzemplarze wspomnianego Hallera lub innego znanego drukarza krakowskiego Mikołaja Szarfenberga. W tym okresie, czyli od 1510 do 1516 roku, wydał 84 książki o różnej treści.
Co było drukowane w krakowskiej drukarni
Swoją działalność typograficzną rozpoczął publikacją rynkowego pewniaka – kalendarza na rok 1511 („Almanach” Stanisława z Krakowa). W 1512 roku ukazało się dzieło „Introductio in Ptholomei Cosmographiam” z mapą Ameryki profesora Akademii Krakowskiej Jana ze Stobnicy, a następnie Joannesa de Sacrobusto „Algorismus”, Jana z Komorowa „Introductio in doctrinam doctoris subtilis…” i wiele innych.
Autorami prac drukowanych przez Unglera byli uczeni związani z Akademia Krakowska oraz wybitni humaniści, tacy jak Paweł z Krosna, Jan Dantyszek, Jan z Głogowa, Andrzej Krzywicki, Jan ze Stobnicy i Rudolf Agricola.
Wśród prac, które wytłoczył Ungler, jedna była wyjątkowa. W 1513 roku wydrukował modlitewnik zatytułowany „Raj duszny” („Hortulus animae”), przetłumaczony z łaciny na język polski przez poetę i tłumacza Biernata z Lublina. Modlitewnik był bardzo popularny w XV-XVI wieku, przetrwał ponad sto wydań. Oprócz kalendarza, umieszczonego na początku, zawierał psalmy, hymny, modlitwy do Boga, Jezusa, Maryi i świętych (m.in. Jana, Jakuba, Piotra, Pawła).
Wydanie Unglera składało się prawdopodobnie z około 160 stron i pod względem typograficznym zrealizowane było dość starannie. Wydawca umieścił na niej drzeworyty, a nazwy modlitw i niektóre litery zostały wytłoczone na czerwono. Modlitewnik był dobrą inwestycją, spodziewano się, że wkrótce jego sprzeda.
„Raj duszny” i konkurencja na krakowskim rynku drukarskim
„Raj duszny” był pierwszą książką wydrukowaną w całości w języku polskim. Ungler, choć był obcokrajowcem, uważał, że książki powinny być drukowane w języku narodowym i pomimo trudności takiego przedsięwzięcia dostosował niemieckie pismo gotyckie do dźwięków języka polskiego. Fragmenty pierwszego polskiego wydania „Raju dusznego” znalazł w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu w 1887 roku Władysław Nehring. Wykorzystano je w oprawie jednego z dzieł Erazma z Rotterdamu.
Drugim ważnym dziełem, które wytłoczył Ungler, była rozprawa o polskiej ortografii Stanisława Zaborowskiego, prawnika i pioniera gramatyki, „Ortographia seu modus recte scribendi et legendi Polonicum idioma” (1514). Możliwe, że Ungler, przygotowując się do wydania „Raju dusznego” w języku polskim, polecił Zaborowskiemu przygotowanie wskazówek ortograficznych.
Mimo cennych inicjatyw Ungler nie był w stanie utrzymać się na trudnym krakowskim rynku zdominowanym przez Jana Hallera. W 1516 roku Ungler zamknął swoją firmę i wraz z materiałem typograficznym przeszedł do konkurenta. Pracował dla Hallera przez pięć lat. Potem jednak go opuścił, a w 1526 roku ponownie otworzył drukarnię pod własnym szyldem.
Innowacyjność wydawcy w drugiej własnej drukarni
W drugiej drukarni Unglera wyszło około 170 tytułów książek. Były wśród nich „Żywot Pana Jezusa Krysta” św. Bonawentury (1522) i znane pierwsze mapy Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego Bernarda Wapowskiego. Jego mapa Rzeczypospolitej Polskiej jest najstarszym zabytkiem polskiej kartografii. Innowacja techniczna zastosowana przez Unglera, tłoczenie napisów ruchomymi czcionkami za pomocą oddzielnej formy, pozwoliła osiągnąć udane efekty edytorskie.
Najpopularniejszym dziełem wydanym przez Unglera był ilustrowany zielnik przygotowany przez botanika i lekarza Stefana Falimirza – „Hortus sanitatis. O ziołach i mocy ich”. Była to pierwsza polska encyklopedia lekarsko-przyrodnicza. Zawierała około 500 rysunków ziół i roślin, a także informacje z biologii, zoologii i medycyny ludowej.
Ungler kontynuował tłoczenie w swojej drugiej drukarni kalendarzy, prognoz astrologów, podręczników, pism historycznych, rubrycelle (tzw. kalendarze obchodów liturgicznych) i popularnej literatury religijnej. Opublikował pionierską pracę z zakresu weterynarii „Sprawa a lekarstwa końskie” (1532) oraz pracę geograficzną Macieja z Miechowa „Polskie wypisanie dwojej krainy świata”. Niewątpliwie posiadał zasługi w popularyzacji literatury naukowej w dziedzinie historii, botaniki, geografii i medycyny. W 1515 roku opublikował pierwsze w Polsce nuty techniką drzeworytu.
Ungler przeszedł również do historii jako innowator krojów pisma. W 1527 roku zastosował lekko kursywną szwabachę, uznawaną za pierwszą próbę stworzenia polskiej czcionki. Około 1531 roku wprowadził tekstową frakturę, używał także czcionek hebrajskich i greckich. W „Raju dusznym” oraz w innych książkach używał np. greckiej litery alfa na oznaczenie polskich dźwięków ą i ę. Drukował także w języku węgierskim i niemieckim.
Jak kontynuowała działalność wydawnicza Unglera
Unglerowi jest również przypisywano wykorzystanie masowych Ilustracji w książkach. Obfitość rycin i ozdób drukarskich była znakiem rozpoznawczym jego wydawnictwa od samego początku. Na przykład już w 1512 roku w drukarni znajdował się zapas drzeworytów ilustrujących życie i mękę Jezusa. Obie drukarnie Unglera posiadały zaledwie kilkadziesiąt kompletów liter i serię inicjałów, a także ponad tysiąc drzeworytów wykonanych głównie w Krakowie.
Użył również kilku pieczęci symbolizujących św. Floriana. Zasłużony przedwojenny badacz dziejów książki polskiej Kazimierz Piekarski zasugerował, że na słynnym drzeworycie przedstawiającym św. Floriana w dziele Wacława z Krakowa „Introductorium astrologiae” został przedstawiony sam Ungler.
Przez całe swoje istnienie wydawca borykał się z różnymi problemami finansowymi. Po jego śmierci w 1536 roku wydawnictwem kierowała jego żona Helena. Gdy zmarła w 1551 roku, urządzenia i materiały typograficzne oficyny przeszły w ręce znanej krakowskiej rodziny drukarskiej Szarfenbergów.
